Faktor penamaan aliran “al-Ash'ariyyah”

Seperti dimaklumi, bahawa sesungguhnya pendapat-pendapat Imam al-Ash^cari dalam banyak hal, terutama   menyangkut bidang akidah, disadur dari pendapat-pendapat Ibn Kullab dan pengikut-pengikutnya, sehingga al-Ash^cari –dianggap-- tergolong diantara murid-murid Ibn Kullab.
Untuk memahami daripada hakikat aliran al-Ash^cariyyah, tentu  tidak boleh terlepas daripada dua aspek tinjauan, pertama; Aspek esensi ajaran, dan kedua; Aspek penamaan aliran. Apabila ditinjau daripada aspek esensi ajaran, secara jujur ada dikatakan bahawa kemunculan mazhab ini, mesti dikaitkan dengan Ibn Kullab. Dan apabila ditinjau daripada aspek penamaan aliran, maka aliran ini mesti dinisbah kepada Abu Hasan al-Ash^cari.

Berangkat daripada kedua-dua aspek tinjauan di atas, muncul sebuah pertanyaan iaitu; apabila ada dikatakan bahawa sesungguhnya yang menjadi pokok atau sumber ajaran al-Ash^cariyyah dalam bidang aqidah adalah ajaran Ibn Kullab, akan tetapi, mengapa justru aliran ini tidak dinisbah kepadanya,  tetapi  malah ada dinisbah kepada Abu Hasan al-Ash^cari?. 

            Sesungguhnya pendapat-pendapat Abu al-Hasan al-Ash^cari --dibidang akidah-- tidak sepenuhnya mengadopsi pendapat-pendapat Ibn Kullab, meskipun terhadap beberapa perkara, memang mempunyai pendapat-pendapat yang sama dengan pendapat Ibn Kullab, tetapi dalam hal-hal tertentu, Ash^cari ada punya pendapat tersendiri. Ash^cari misalnya sependapat dengan Ibn Kullab menyangkut penafian segala unsur  baharu pada  zat ke-Tuhan-an sebagaimana perkara itu ada pada sifat-sifat Khabariyyah bagi Allah, namun  al-Ash^cari mempunyai pandangan yang berbeza dengan Ibn Kullab menyangkut perkara sifat al-kalam. Ash^cari menyatakan keazalian al-amr (suruhan) dan al-nahy (larangan) Allah, manakala Ibn Kullab menyatakan kebaharuan perkara tersebut. Mengingat perkara “al-kalam” ini merupakan perkara yang yang sangat esensial bagi aliran al-Ash^cariyyah[1] maka perkara ini pulalah yang menjadikannya sangat spesifik dan lebih popular daripada Ibn Kullab yang kemudian  menjadi salah satu faktor penyebab bagi penisbahan mazhab kepada Abu Hasan al-Ash^cari.

            Selain itu, secara kronologis, kemunculan Ibn Kullab bertepatan dengan peristiwa ‘Mihnah’ ahli Sunah daripada kecurangan kaum Muktazilah. Namun, selepas mihnah berakhir, Nama Ibn Hanbal menjadi populer dan  amat tersohor, sama ada daripada kalangan masyarakat awam ataupun daripada kalangan ulama Islam masa itu. Adapun Ibn Kullab bersama pengikut-pengikutnya, meskipun sesungguhnya serangan-serangan mereka terhadap kaum Muktazilah juga sangat kuat, namun  mereka masih dianggap mempunyai sisa-sisa pemikiran Muktazilah. Selain itu, kalangan ulama ahli Sunah masa itu, termaasuk diantaranya Ahmad Ibn Hanbal, mengeluarkan statement peringatan (tahdhir) agar ummat Islam berhati-hati  dari pendapat-pendapat Ibn Kullab bersama pengikutnya. Dengan demikian, kemampuan Ibn Kullab untuk mempengaruhi orang ramai sangatlah  terbatas.[2] Berbeza halnya dengan Abu Hasan al-Ash^cari, beliau datang setelah “mihnah” itu selesai, dan pada masa yang sama, kecenderungan umat Islam telah tertuju kepada aliran ahli Sunah.  Maka ketika al-Ash^cari bangkit membela ahli Sunah dari serangan-serangan kaum Muktazilah, beliau dengan cepat mendapat sambutan sama ada daripada masyarakat ramai mahupun daripada kalngan ulama yang kemudian merekapun ikut bergabung sebagai tokoh-tokoh  dalam aliran  mazhabnya. Demikianlah Imam Ash^cari merebut hati kaum Muslimin, sehingga beliau mendapat kedudukan yang istimewa dalam hati mereka. Beliau dianggap sebagai pahlawan yang menyelamatkan Islam dari bahaya yang besar. Beliau dipuji dan disanjung kerana jasa-jasanya itu[3]. 

Peristiwa ‘konversi’ al-Ash^cari dari fahaman Muktazilah juga mempunyai peranan yang amat penting bagi penisbahan mazhab kepadanya. Ketika mendengar pengumuman konversi itu, mengikut Ibn Asakir, dunia Islam menjadi gempar, mereka seolah-olah tidak percaya  adanya seorang tokoh besar dan menguasai metodologi ajaran yang Ia anut (Muktazilah) kemudian  -dengan mudah- meninggalkan secara total sekaligus membuka semua kesalahan dan kesesatan yang terdapat didalam aliran itu, disusul dengan argument-argument penolakan yang sangat kuat, melebihi kekuatan argument aliran yang ditinggalkan (muktazilah). Ibn ^cAsakir melanjutkan; ketika Ash^cari naik di mimbar, beliau memaklumkan hasratnya akan bergabung dengan golongan salaf, beliau mengangkat beberapa buku, salah satunya adalah buku yang menyingkap seluruh kelemahan aliran Muktazilah, iaitu “Kashf al-asrar wa hatk al-astar”. Ketika ahli Hadis dan Fuqaha membaca dan menganalisis isi buku itu, mereka kemudian mendapat keyakinan atas kebenaran dan kecemerlangan isi bukunya, mereka menyambut baik dan menerima  kehadiran al-Ash^cari sebagai pemimpin (Imam) mereka, sekaligus menisbahkan mazhab mereka kepadanya.[4]

            Berdasarkan  informasi Ibn Asakir di atas, dapat difahami bahawa sesungguhnya penisbahan mazhab kepada Abu Hasan al-Ash^cari diguna sejak beliau semasih hidup lagi[5]. Pendapat ini diperkuat oleh  Qadi ^cIyad (496H-544H) dalam bukunya Tartib al-madarik wa taqrib al-masalik. Qadi ^cIyad  menyebutkan bahawa peranan murid-murid al-Ash^cari serta tokoh-tokoh al-Asha^cirah yang datang kemudian, turut  memberikan andil besar terhadap penisbahan mazhab kepada Abu Hasan al-Ash^cari. Menurutnya, ketika buku-buku karangan al-Ash^cari semakin bertambah banyak[6], manfaat dan kegunaannya  semakin dirasakan orang ramai, golongan ulama --daripada ahli Hadis dan ahli Fiqah--  semakin respek atas kejayaan usaha al-Ash^cari dalam membela sunnah, sehingga mereka berusaha memahami dan mengadopsi hujah-hujah  dan metodologi pemikiran al-Ash^cari melalui buku-bukunya yang sedia ada sekaligus menyatakan afiliasi mazhab mereka  kepadanya[7].

Namun, apakah penisbahan mazhab yang dimaksud adalah merujuk kepada pribadi Abu al-Hasan al-Ash^cari, sehingga istilah mazhab al-Ash^cari sudah sedia ada semasa beliau masih hidup? ataukah yang dimaksud dengan mazhab al-Ash^cari  adalah mazhab atau fahaman yang Ash^cari canangkan untuk mengikutinya setelah peralihannya iaitu faham ahli Salaf atau dengan istilah ahli Sunah?. 

            Soalan-soalan di atas memerlukan pengkajian yang mendalam dan penyelidikan yang konprehensif, sebab setakat ini informasi yang dianggap tertua dalam penggunaan isilah mazhab al-Ash^cariyyah diperolehi daripada Abu Bakr Ibn Fawraq (W.406H), seorang tokoh utama dalam  deretan murid-murid pertama al-Ash^cari yang hidup semasa dengan al-Baqillani (W.403H), dalam muqaddimah bukunya “Mujarrad maqalat al-Ash^cari”[8]. Hal yang sama pula ditemukan daripada Abu Muzaffar al-Isfarayni  (W.478H)  dalam bukunya “al-Tabsir fi al-din”[9] dan juga al-Iji (W.756H) dalam bukunya “al-Mawaqif”[10]. 

---

[2]. Ibn Asakir, Tabyin kadhb al-mufatari, hal. 131. ^cIrfan ^cAbd. Hamid, Dirasat fi al-firaq wa al-^caqa^cid al-Islamiyyah, hal. 147-148.

[3] Umar Hasyim,  hal. 102-103.

[4] Ibn Asakir, Ibid, hal. 50-51.

[5] Kondisi seperti itu tidak hanya berlaku pada al-Imam al-Ash^cari apabila dinobatkan sebagai pemimpin (imam) mazahab, namun hal seperti itu juga telah berlaku oleh imam-imam ahli Sunnah sebelumnya, seperti Ibn Kullab dengan mazhab “al-Kullabiyyah” dengan tokoh-tokoh penerus ajarannya antara lain; al-Muhasibi, al-Makki, al-Kurrasi. Murid-murid dan orang-orang yang mengambil ilmu darinya menisbahkan ilmunya kepada gurunya, demikian juga halnya pengikut-pengikut Abu Hanifah, Malik, Syafi^ci, dan Ibn Hanbal menisbahkan ilmu dan fahaman mereka kepada imam-imam mereka, sehingga lahirlah istilah Shafi^ciyyah, Malikiyyah, Hanafiyyah dan Hanbaliyyah atau Hanabilah. Qadi ^cIyad, Tartib al-madarik wa taqrib al-masalik, Vol. V, hal. 25.

[6] Ibn ^cAsakir menyebut 90 buah, Ibn Hazm menyebut 55 buah, al-Subki menyebut 21 buah, dan al-Zarkali menyebutkan 10 buah kitab, kemudian beliau menambahkan bahawa sesungguhnya al-Ash^cari mempunyai lebih 300 buah kitab karangan. Lihat al-Zarkali, al-A^clam, Vol. V, hal. 69. ditambah dengan karangan-karangan lain yang berbentuk rasail sebagai jawapan daripada pelbagai pertanyaan yang berasal dari berbagai daerah dan corak pertanyaan. Dengan sistem ini, selain  membuat populariti al-Ash^cari semakin besar, juga semakin memperlancar penyebaran ajaran-ajarannya di dunia Islam. ^cIrfan Abd. Hamid, Dirasat fi al-firaq wa al-^caqa^cid al-Islamiyyah, hal. 147-148.

[7] Ibid.

[8] Abi Bakr Muhammad ibn al-Hasan ibn Fawrak, Mujarrad maqalat al-Ash^cari, hal. 9. Ibn Fawrak, dikenal sebagai komunikator ulung dalam mazhab Ash^cari. Dalam usahanya mempertahankan intensiti mazhab al-Ash^cari, beliau berjaya mengumpulkan pikiran-pikiran Abu Hasan al-Ash^cari dalam satu buku monumental. Buku ini oleh Daniel Gimaret mengaaggapnya sebagai buku terlengkap yang telah memuat limpahan informasi tentang pikiran-pikiran al-Ash^cari, sekaligus sebagai “kebangkitan” bagi mzahab al-Ash^cari.[8] Rujuk kata pengantar Daniel Gimaret dalam buku “Mujarrad” hal. 4-5.

[9] Abu Muzaffar al-Isfarayni, “al-Tabsir fi al-din”, hal.48 dst,167.

[10] al-Iji, al-Mawaqif, hal. 429.